Tâm Lý Người An Nam - Paul Giran Reviews

Ở chương thứ II, Paul Giran nói về quá trình tiến hóa về chính trị xã hội của người An Nam. Rất nhiều những quan sát và ghi chép khá đúng về văn hóa dân tộc chúng ta. Như là tài giỏi trong nghề đúc đồng nhưng không có thiên hướng buôn bán. Đúng vậy so với tài buôn bán thì người An Nam chúng ta thì “tuổi hồng sánh vai” so với người Trung Hoa nhé. 😊 Ngoài ra ông còn nhắc đến rất nhiều vấn đề trong văn học, tín ngưỡng, chữ viết…vẫn sặc mùi kỳ thị. Ví dụ như ông cho rằng chữ viết Latin là văn minh hơn hẳn so với chữ tượng hình, ngữ pháp An Nam không có chia thì, chia giống như tiếng Latin. Về văn học thì gieo vần đỉnh như Nguyễn Du trong truyện Kiều thì qua cái nhìn của ông cũng bình thường thôi mà “ hoàng đế, quần thần hồ hởi cười như điên”. Về Tôn giáo, không giống như của người Tây Phương có những lời khuyên dạy để cải thiện đức tính con người. Tôn giáo ở An Nam thờ thần linh, những đồ vật có linh tính, thờ ông cọp, thần sông, thần núi…Ông ghi chép khá đúng nhưng tôi không đồng tình với nhận định của ông. Ông cho rằng là nó thứ tôn giáo ngây ngô. Còn rất nhiều ghi chép và nhận định nhưng tôi không thể liệt kê ra hết trong bài viết này.

Khi cuốn sách được xuất bản đã gây tranh cãi và tức giận cho nhiều người Việt tuy nhiên rằng vẫn không phủ nhận được giá trị lịch sử của nó. Nếu đọc với tinh thần cởi mở thì nó cũng giúp chúng ta hiểu hơn về văn hóa tính cách của dân tộc mình. Ngoài ra, tôi không hài lòng lắm với bản dịch này, tôi chưa đọc bản gốc nên cũng không nhận định được, nhưng bản dịch có một vài chỗ hơi khó hiểu. Tôi viết bài này ở thời điểm người dân Việt Nam đang hướng về Đà Nẵng. Thành phố đang chịu ảnh hưởng nặng bởi sự trở lại của Covid 19. Bình thường thì nhiều người Việt Nam có thể sẵn sàng bán sầu riêng ngâm thuốc, bán thực bẩn cho nhau nhưng khi có một sự cố nào đó, họ rất đoàn kết. Nhưng sự đoàn kết, đồng lòng này phải được khởi nguồn và dẫn dắt bởi nhà nước. Còn nếu để tự do như đi đón giao thừa ở phố đi bộ Nguyễn Huệ thì hôm sau phải tăng cường nhân công vệ sinh công cộng mới dọn hết chỗ rác mà họ để lại.

Ông nhìn người An Nam mặc trang phục đơn giản, ông cho rằng đây là sự miệt thị thân thể. Nước người ta chưa tiền bộ nên cơ sở vật chất tiện nghi trong nhà nghèo nàn, ông cũng cho rằng người An Nam vô cảm. Ông nói “ nhà gì không có cửa sổ, không có cả ống thông khói rồi ông già Noel tặng quà vào đêm Giáng sinh bằng đường nào!”. Là tôi khịa cho vui thôi chứ ông chỉ nói nhà không có ống thông khói, khói thoát ra bằng kẻ hở mái tranh.

Ngoài những nhận định đầy tính thiên kiến như trên thì Paul Giran cũng chỉ ra được vài điều đáng lưu tâm mà tôi cảm thấy khá đúng với người An Nam hiện đại. Đó là người An Nam tin vào thuyết định mệnh nên hầu như họ luôn chịu đựng bất công hay đòn roi với một thái độ nhịn nhục. Điều này do ảnh hưởng bởi văn hóa Trung Hoa cũng như là văn hóa Khổng Giáo đã ăn sâu vào thâm căn cố đế mà cho đến bây giờ vẫn còn tàn tích. Vợ chồng lấy nhau, chồng gia trưởng, đánh đập, bạo hành nhưng người phụ nữ không dám phản kháng và không dám ly hôn vì sợ điều tiếng. Đàn ông là trụ cột gia đình nên nảy sinh quan niệm trọng nam khinh nữ. Bởi vì tin vào vận mệnh, thần linh và chịu sự đồng hóa một thời gian lâu dài của Trung Hoa nên người An Nam rất quỵ lụy và sợ quyền uy. Điều này còn thể hiện cả trong văn hóa gia đình và thường nhật. “ Quân xử thần tử thần bất tử bất trung.” “ Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu.” “ Chồng chúa vợ tôi.”’…Đây là một số quan niệm tiêu biểu thời xưa của dân tộc An Nam. Hình ảnh người cha trong gia đình An Nam rất đáng sợ như một vị thầy tế được tôn kính, vị quan tòa gây sợ hãi. Tất cả không phải là một tình thương tự nhiên của những người trong gia đình mà là bổn phận bị áp đặt bởi truyền thống, tôn giáo…Ở con cái không có tình thương yêu dành cho cha mẹ mà chỉ có lòng hiếu thảo mà thôi. Từ nhỏ đến lớn không biết đến nụ hôn của mẹ là gì. Thật vậy, thế hệ ông bà, cha, mẹ chúng ta trước đây hầu như rất hạn chế thể hiện tình cảm giữa các thành viên trong gia đình. Cha, mẹ không bao giờ thể hiện tình cảm trước mặt con cái, thiếu vắng những cái ôm động viên cha mẹ dành cho con cái và ngược lại. Người An Nam còn bị kìm hãm về cá tính, tự do bởi gia đình. Rộng lớn hơn họ cũng không có nhu cầu biểu đạt quan điểm chính trị, tôn giáo hay xã hội mà phó mặc việc đó cho nhà nước. 

Trong chúng ta, ai đã từng tự đặt những câu hỏi như tại sao người Việt Nam chúng ta có vẻ rất bàng quan với thời cuộc, các vấn đề chính trị xã hội và thường không có tư duy phản biện lại những gì họ tiếp nhận. Tính cách của một dân tộc chịu sự tác động của rất nhiều yếu tố về lịch sử văn hóa, chính trị và môi trường sống. Cuốn sách “ Tâm Lý Người An Nam” của Paul Giran sẽ giúp chúng ta giải thích một vài nguyên nhân trong số đó.

Khi người Pháp bắt đầu công cuộc gọi là “ khai hóa” cho dân tộc An Nam họ bắt đầu tìm hiểu nghiên cứu tính cách, văn hóa nhằm dễ bề thiết lập thể chế chính trị phù hợp để cai trị. Paul Giran sau khi tốt nghiệp trường Thuộc địa, ông được bổ nhiệm làm việc ở Đông Dương. Ông nhận thấy rằng áp đặt lên người An Nam những thiết chế chính trị, tôn giáo và luân lý của người Pháp là không hiệu quả. Thế nên ông đã thực hiện cuộc khảo sát dân tộc An Nam để khám phá ra động lực thâm sâu trong những sinh hoạt cá nhân và công cộng. Nếu ai đã tìm hiểu một chút về người Pháp đều biết rằng họ luôn cho rằng họ là một dân tộc thượng đẳng. Trong cuốn sách này tác giả cũng không che giấu điều đó, tuy nhiên vẫn có nhiều nhận định, đánh giá khá đúng với dân tộc chúng ta.

Ông nhận định rằng chủng tộc và môi trường là hai yếu tố chính tác động đến tính cách của người An Nam. Paul Giran cho rằng người An Nam thuộc cộng đồng người “ Ấn Độ- Mông Cổ” và bị lại trộn bởi hai dân tộc Trung Hoa và Mã Lai. Vào thời bấy giờ từ năm 2400 đến 2225 TCN có bốn bộ tộc man di chiếm ngụ vùng biên giới của Đế Chế Trung Hoa. Ở miền Nam là bộ tộc Giao Chỉ, và người An Nam tự nhận là tổ tiên của mình. Ông nhận thấy người Hoa Nam và người Bắc Kỳ có những đặc điểm tính cách tương đồng nhau như vui vẻ, ồn ào hơn so với người Hoa Bắc. Tuy nhiên do khí hậu An Nam nóng hơn vùng Hoa Nam nên người An Nam có những khiếm khuyết về cơ thể cũng như tinh thần. Ông luôn lặp đi lặp lại rất nhiều lần về khí hậu nóng bức ở An Nam đã khiến cho thần kinh của người An Nam bị suy nhược. Có vẻ như người da trắng sống ở xứ ôn đới như ông khó thích nghi được khí hậu nhiệt đới ở An Nam. Nên ông đã liên tục nhấn mạnh khí hậu là nguồn cơn cho tất cả những khác biệt mà ông nhìn thấy ở người An Nam. Lại là khí hậu, ông cho rằng khí hậu nóng bức đã làm cho cho cơ thể mất hết năng lượng nên người An Nam ù lì, lãnh đạm và vô cảm. Ông dùng ẩm thực thần thánh của người An Nam để minh chứng cho sự vô cảm, tàn bạo của người An Nam. Như trứng vịt lộn, vịt dữa, đuông dừa Bến Tre, ếch, rắn, nhái…Thế chắc Foie Gras thì đại diện cho tính nhân văn của người Pháp. Ngoài ra ông còn dùng ví dụ về những hình thức hành hình ngày xưa như lăng trì, phanh thay để minh chứng cho sự tàn bạo của người An Nam. Vậy chứ những hình phạt của Trung Hoa thì sao, cũng tàn bạo không kém so với những bạo chúa thời La Mã, hoặc ai mà không biết đến sự hung tàn của tộc người Viking. 

Một vài cảm nghĩ của tôi về “Tâm lý người An Nam” có lẽ đôi chỗ sẽ thiên về “cảm” hơn là “nghĩ”. Vậy nên tôi mong bạn sẽ trực tiếp tìm đọc.

Thông qua tác phẩm, tôi tin bạn đọc sẽ được dịp “ôn cố tri tân”. Nếu nhìn nhận tích cực, thì chúng ta thật may mắn khi có ai đó dành thời gian, công sức nghiên cứu để tìm ra những ưu điểm và quan trọng hơn là các khuyết điểm để chúng ta kịp thời nhận thức, sửa chữa.

Nếu quan tâm về đặc điểm của dân tộc và muốn có thêm các góc nhìn giá trị (nghe người nước Nam nói về xứ An Nam), thì bạn đọc nên tìm hiểu thêm các tác phẩm căn bản của các học giả trong nước như: “Việt Nam văn hóa sử cương” (Đào Duy Anh), “Việt Nam phong tục” (Phan Kế Bính), “Văn minh Việt Nam” (Nguyễn Văn Huyên), “Hội hè lễ tết của người Việt” (Nguyễn Văn Huyên), Cơ sở văn hóa Việt Nam (Trần Quốc Vượng), Cơ sở văn hóa Việt Nam (Trần Ngọc Thêm).

Mỗi dân tộc đều có lịch sử. Trong đó gồm có cả những trang sử vẻ vang và những chương hồi ảm đạm. Quá khứ luôn có nhiều bài học bổ ích, nhưng hiện tại mới cung cấp các cơ hội để chúng ta có những hành động thay đổi, vươn đến sự hoàn thiện hơn.

Tôi sẽ không bàn luận nhiều vào các mặt tích cực, mặc dù tác giả có đề cập đến. Chẳng hạn như ông nhận thấy dân tộc An Nam có tính bền bỉ và sức chịu đựng phi thường, khả năng thích nghi, bắt chước rất ấn tượng. Điều khiến tôi quan tâm là những khám phá đã từng đúng và đến nay, dường như tôi vẫn thấy đúng, dù chúng là những trở lực ngăn cản sự phát triển, rất đáng bị loại bỏ.

“Người An Nam không kiên định. Họ bắt đầu vô cùng hăng hái một công việc hợp ý họ, họ khởi đầu tốt trong bất kỳ nghề nào; nhưng sau một vài tháng, nhiều nhất là vài năm, họ mệt mỏi, chán ghét, bỏ bê công việc và thường bỏ ngành nghề của mình, dù sau này vẫn phải làm tiếp khi nghèo đói. Người An Nam không có sự kiên trì, họ không thích quy tắc: họ thích hành sự tùy hứng, không nhất quán, không suy nghĩ thấu đáo.” (trang 86).

Đây đúng là những “viên thuốc đắng”, nhưng dù mất lòng, đó vẫn là sự thực. Đặc biệt trong lĩnh vực nghề nghiệp, chúng ta có thể dễ nhận thấy tư tưởng “làm gì cũng được, miễn là kiếm ra tiền” đang dần dần trở nên phổ biến hơn, kéo theo là tình trạng “nhảy việc”, ào ạt rủ nhau khởi nghiệp rồi lại lũ lượt theo nhau chơi chứng khoán, tiền ảo và thậm chí là liều lĩnh “hớt ngọn”: tự trở thành các “chuyên gia” hay các “nhà đầu tư” mà không hề có kinh nghiệm, kiến thức thực sự.

Hiếm người nào chú tâm làm tròn, bồi dưỡng chức nghiệp đến mức tinh thông mà luôn canh cánh tư tưởng rẽ ngang, đi tắt để gia tăng thu nhập. Thậm chí đôi lúc chấp nhận bỏ bê chuyên môn và sự chuyên nghiệp. Tôi nghĩ đặc điểm tâm lý này chính là lý do khiến một bộ phận không nhỏ hiếm khi đạt được những thành tựu sự nghiệp bền vững.

Ở người An Nam, trái lại, biếng nhác là một tình trạng bình thường; năng động, mới là điều bất thường. Ý chí cùn nhụt của họ chỉ có thể thể hiện theo một hướng: thụ động (trang 86)

Điểm tiếp theo Paul Giran đã nhận xét đúng và đáng buồn là hiện tại vẫn đúng với một bộ phận nhất định. Sự thụ động gặm nhấm con người và đưa họ đến với những lựa chọn dễ dàng ở thời điểm trước mắt, nhưng là khởi đầu tất yếu cho hành trình gian khó sau này. Tôi nhận thấy tâm lý chung ở các tập thể vẫn phảng phất bóng dáng của sự chờ đợi, lối chờ đợi theo kiểu “chờ đợi Godot” (vở kịch của Samuel Beckett, có nội dung chính kể về hai người đàn ông chờ đợi một nhân vật không quen, rất có thể là không có thật, tên Godot. Kết thúc vở kịch thì Godot không đến): đợi vì người khác cũng đợi, đợi cho mọi việc tự xảy đến, tự qua đi, đợi có ai đó cứu vớt cuộc đời hay nói rõ cho bản thân biết là cần phải làm gì.

Cờ bạc, như chúng tôi đã nói, là cám dỗ không thể cưỡng lại với người An Nam (trang 92)

Đây là điểm cuối cùng tôi muốn dẫn ra để bạn đọc cùng suy ngẫm. Cờ bạc là tệ nạn xã hội dễ nhận ra, nhưng tôi cho rằng thứ tư duy ẩn đằng sau tệ nạn ấy mới là điều đáng sợ: ham làm giàu nhanh, quen “ăn xổi ở thì”, “được ăn cả, ngã về không”.

Trong xã hội đương đại, tư duy cờ bạc này khiến rất nhiều người lâm vào cảnh thân bại danh liệt, xa rời sự đường hoàng tử tế và lối làm ăn chân chính trong cuộc sống.

Để kết lại bài review này, tôi muốn lưu giữ một nhận định rất sáng suốt mà tôi nghĩ mình cần tiếp thu và học hỏi từ Paul Giran trong các hoạt động nghiên cứu về văn hóa giáo dục: Sự tiến hóa tình cảm có liên kết chặt chẽ với sự tiến hóa trí tuệ. Duy nhất, chỉ trong các phương pháp phân tích, cần thiết cho mọi nghiên cứu tâm lý, chúng ta mới tách ra những yếu tố vốn dĩ luôn kết hợp với nhau trong tự nhiên (trang 82)

Điểm đầu tiên, Paul Giran khẳng định về bản chất của người An Nam vốn dửng dưng và thơ ơ (trang 61) là điều đầu tiên mà chúng ta cần xem xét. Bởi sự dửng dưng và thơ ơ của người An Nam với thực dân Pháp là điều hoàn toàn bình thường. Nếu họ nồng nhiệt chào đón những con người xa lạ đến đánh chiếm đất nước mình với điệu bộ trịch thượng, thì mới bất thường.

Lịch sử của người An Nam gắn liền với công cuộc giữ nước gian truân, phải liên tục vật lộn giữa chiến tranh, đô hộ, mưu toan đồng hóa, tự chủ rồi lại chiến tranh. Nên tâm thế tất yếu của họ sẽ thiên về sự cảnh giác trước những kẻ ngoại tộc. Những đối tượng sẵn sàng mang vũ khí đàn áp, tàu to súng lớn đến để thay đổi cuộc sống tự nhiên của họ dĩ nhiên sẽ không dễ dàng nhận được thiện cảm. Tự thân người An Nam thường cũng không có nhu cầu gần gũi hay chia sẻ cảm nghĩ thực sự của mình với những người xung quanh.

Bên cạnh đó, đặc điểm tính cộng đồng và tính tự trị trong các làng xã rất cao, càng tạo ra thêm khoảng cách phòng thủ với thế giới bên ngoài. Vì vậy, các nhà nghiên cứu không phải lúc nào cũng có thể thâm nhập, tìm hiểu xem bản chất của cộng đồng này thực sự là gì, nếu chưa bỏ ra thời gian, công sức để nhận được sự tín nhiệm. Vậy nên tôi nghĩ kết luận về bản chất của người An Nam của Paul Giran ở đây đang phiến diện, có phần vội vàng.

Điểm thứ hai, trong quá trình khảo sát, nghiên cứu, không phải lúc nào tác giả Paul Giran cũng hiểu thấu đáo, khách quan những điều ông thấy. Một phần nguyên nhân đến từ sự đồng cảm tương đối lớn của ông với nhận xét của các nhà nghiên cứu đi trước (ví dụ như Alfred Fouillé, Gustave Lebon). Điều này giúp ông tự tin vào các phán đoán của mình hơn, thoải mái khi viện dẫn cơ sở cho những lý giải của bản thân hơn. Nhưng cũng chính điểm này, ở đôi chỗ đã khiến ông xa rời thực tế và các ý nghĩa thực sự ẩn sau các sự kiện hơn.

Tiêu biểu cho lối tiếp cận chủ quan, ông nhận xét:
Những câu tục ngữ xuất hiện rất nhiều ở An Nam, chúng ở nơi cửa miệng, được treo trên cửa và tường nhà. (Trang 127)
Một thể loại khác cũng rất phổ biến là ca dao; tuy nhiên, giá trị của loại này rất kém, dạng thức các bài hát luôn khá thô. (Trang 127)

Ở phần chân trang, người biên tập sách đã chú thích thêm rằng có lẽ tác giả Paul Giran đã nhầm lẫn giữa tục ngữ/thành ngữ với các câu đối. Điều này nảy sinh nghi vấn trong tôi là ông có thực sự trò chuyện với người chủ nhà để tìm hiểu những điều ông thấy không? - hay chỉ lững thững đút tay vào túi quần, nhìn ngang ngó dọc một hồi rồi chắp bút viết. Bởi thường thì con mắt của một lữ khách du lịch sẽ khác với con mắt của một nhà nghiên cứu. Mặc dù, tôi thấy ý tưởng treo tục ngữ, thành ngữ thay cho câu đối cũng khá thú vị.

Nhận xét của ông về ca dao cũng theo lối mòn của hệ quy chiếu về “giá trị” (thường được hiểu đơn giản là “sự tiện nghi”- tính chất thực dụng điển hình của nhà tư bản). Ông liên tục so sánh những giá trị văn hóa nội sinh của người An Nam với các giá trị của người Âu. Từ “ăn, mặc, ở” đến các sáng tạo tinh thần đều bị đánh giá là thô sơ, yếu kém. So sánh khập khiễng, mang tính chất phân biệt này đã tạo nên khoảng trống tương đối lớn- bởi có lẽ trong ông, đôi lúc nhà nghiên cứu phải im lặng để nhường lời cho nhà cai trị.

Mặc dù vậy, Paul Giran vẫn có những khám phá đáng chú ý trong đặc điểm tâm lý của dân tộc An Nam.

“Tâm lý người An Nam” ra đời nhằm mục đích phục vụ cho tầng lớp cai trị. Thời điểm (đầu thế kỷ XX, cụ thể là năm 1904) và bối cảnh (nhân danh “khai hóa văn minh”, thực dân Pháp xâm lược Việt Nam) của cuốn sách này gắn với quá trình khai thác thuộc địa của thực dân Pháp. Là một quan chức cai trị thuộc địa Pháp, Paul Giran đã thẳng thắn thừa nhận mục đích của nghiên cứu này:

“Ngày nay, rõ ràng để cai trị tốt một dân tộc, trước tiên phải học hỏi tìm hiểu, phải biết rõ, phải thấu đáo tâm hồn, thần minh của họ” (trang 28).

Với vai trò phụng sự nhà cai trị, cộng thêm tinh thần nương theo lý thuyết khuếch tán văn hóa, phân ra sự cao thấp trong văn hóa và đồng nhất “khai hóa văn minh” và “cai trị tốt”, cuốn sách này thấm đẫm nhận thức đến từ các động cơ chủ quan, vị lợi, mang tính ngộ nhận “bề trên”. Nhưng vẫn không quên chất lãng mạn theo kiểu Pháp với lời đề tặng đầu tập sách của tác giả: “Dành tặng vợ yêu, cộng tác viên tận tâm của anh”. Tuy nhiên, cá nhân tôi nghĩ vẫn có những nội dung giá trị, đáng để chúng ta lưu tâm. Bởi các nhà dân tộc học người Pháp có một ưu điểm là thường dành thời gian điền dã, khảo sát thực địa thay vì lựa chọn lối “nghiên cứu ghế bành” (ngồi một chỗ đọc sách rồi viết các công trình). “Tâm lý người An Nam” có những sự thực mà đến nay vẫn đang thực sự tồn tại trong đặc điểm tâm lý của chúng ta, mà ở phần sau của bài review này, chúng ta sẽ cùng nhau đối diện.

Để nhận được giá trị tích cực từ sách, bạn đọc nên có những kiến thức căn bản về văn hóa - con người Việt Nam. Cá nhân tôi nghĩ đối tượng độc giả phù hợp tối thiểu cũng là các sinh viên thuộc khối ngành học xã hội nhân văn. Thêm vào đó, bạn đọc cũng cần duy trì tư duy phản biện, thay vì thâu nạp thông tin một cách ồ ạt, thiếu chủ kiến.

Cuốn sách khoảng gần 200 trang, được chia làm hai phần chính: “Đặc điểm quốc gia” và “Tiến hóa của dân tộc An Nam”. Bản sách tôi đọc được phát hành bởi thương hiệu Omega Plus, nằm trong “Tủ sách hiểu Việt Nam qua tư liệu Pháp ngữ”.